Finanse Jednostek Samorządu Terytorialnego – codzienność i przyszłość
Wystąpienia wprowadzające.
Marek Belka (Prezes Narodowego Banku Polskiego, były Prezes Rady Ministrów, były Minister Finansów)
Marek Belka zaznaczył na wstępie, iż finanse jednostek samorządów terytorialnych są poza jego kompetencjami, ale chciałby podzielić się z zebranymi samorządowcami wiedzą na temat kształtowania dochodów budżetu państwa, których część trafia do samorządów.
Na dochody budżetu państwa składają się w 90 % dochody podatkowe plus składki ubezpieczeniowe i jest to 37 % PKB. Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu nie jesteśmy krajem o wysokich podatkach. Podatek od osób prawnych (tzw. CIT), który w Polsce jest podatkiem liniowym, na tle stawek stosowanych w Unii Europejskiej należy uznać za niski. Nasz system podatkowy w porównaniu z krajami Unii uznać też należy za prosty i dość sprawny.
Likwidacja najwyższej stawki podatkowej dla osób wysoko zarabiających w podatku od osób fizycznych (tzw. PIT) w czasie rządów PiS-u doprowadziła do spadku dochodów z tego tytułu, ale z drugiej strony wobec wzrostu wydatków konsumpcyjnych wzrosły dochody państwa z VAT-u i akcyzy. W dłuższej perspektywie dochody te zostały zmniejszone w wyniku kryzysu, który ogarnął gospodarkę światową.
Do budżetów jednostek samorządu terytorialnego wpływa 13 % dochodów podatkowych państwa, ale jeśli dodać do tego różne środki z budżetu centralnego oraz fundusze europejskie można stwierdzić, iż samorząd terytorialny wydaje ok. 1/3 środków finansowych składających się na całość wydatków publicznych w Polsce.
Podstawową zasadą, na której powinno być zbudowane planowanie budżetowe, także w jednostkach samorządu terytorialnego, jest unikanie przeszacowania dochodów, co zdarza się, gdy pojawia się w gospodarce bańka wynikająca z zawyżonych cen nieruchomości. To powoduje planowanie wydatków, których nie można zrealizować i w konsekwencji stają się one podstawą deficytu. Wniosek z tego płynie taki, że nawet przy wzrastających dochodach należy bardzo ostrożnie planować wydatki.
Jacek Majchrowski (Prezydent Krakowa, Prezes Stowarzyszenia)
Omawiając aktualną sytuację budżetową jednostek samorządu terytorialnego Jacek Majchrowski stwierdził, iż polskie gminy, powiaty i województwa coraz bardziej przypominają, pod względem finansowym, gospodarstwa pomocnicze rządu, co jest zaprzeczeniem idei samorządu terytorialnego. Kształt finansów publicznych nie nadąża za rozwojem decentralizacji państwa. Praktyka przekazywania coraz większych zadań jednostkom samorządu terytorialnego bez pieniędzy przeznaczanych dotychczas na ich finansowanie jest coraz bardziej powszechna. Trzeba także zwrócić uwagę na fakt, iż większość inwestycji infrastrukturalnych w polskich miastach czyniona jest z budżetów samorządowych i brak tutaj znaczącego wsparcia rządowego. Jeśli dołożyć do tego sztuczne ograniczanie poziomu deficytu jednostek samorządu terytorialnego może się okazać, że w następnych latach polskie samorządy będą miały utrudnione aplikowanie po kolejne środki europejskie.
Zdaniem Jacka Majchrowskiego rozwiązaniem sytuacji byłoby przeprowadzanie standaryzacji usług publicznych, poczynając od opieki społecznej a kończąc na edukacji. Uzdrowiłoby to relacje pomiędzy rządem a samorządami. Z określonych z góry standardów wynikałyby niezbędne kwoty trafiające do budżetów samorządowych. Natomiast wszystko to, co realizowane byłoby ponad standardy mogłoby być efektem lokalnej samorządowej polityki finansowej.
Warto również zastanowić się nad trzema problemami dotyczącymi dochodów jednostek samorządu terytorialnego:
- kwestia tzw. Janosikowego: jest oczywiste, że system taki powinien funkcjonować, ale zmienić należy zasady, na jakich działa, być może kwoty pozyskane w ten sposób powinny trafiać przede wszystkim do gmin w okolicach dużych miast będących głównymi płatnikami janosikowego;
- podatek katastralny: jest to rzecz niepopularna, ale warto w sposób racjonalny o niej dyskutować;
- udział budżetów jednostek samorządu terytorialnego w podatku VAT, który aktualnie jest w całości dochodem centralnym.
Jacek Majchrowski dodał, iż jest także zwolennikiem zmiany usytuowania ustrojowego Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. Dotychczasowe funkcjonowanie przy Radzie Ministrów powinno być zastąpione umieszczeniem tej instytucji przy Prezydencie RP lub przy jednej z izb parlamentu. Taki wniosek wynika z jego dotychczasowej pracy w komisji. Obecne rozwiązanie powoduje, że po obu stronach stołu negocjacyjnego spotykają się dwa podmioty o nierównoprawnych możliwościach i obowiązkach.
W debacie głos zabrali:
Tadeusz Iwiński (Poseł na Sejm RP)
Tadeusz Iwiński stwierdził, iż jako poseł wybrany w województwie warmińsko-mazurskim nie może się zgodzić z pomysłem likwidacji czy też znaczącej modyfikacji janosikowego. Dla biedniejszych rejonów Polski, takich jak Warmia i Mazury takie rozwiązania budżetowe są niezbędne.
Katarzyna Piekarska (Wiceprzewodnicząca Sejmiku Województwa Mazowieckiego)
Katarzyna Piekarska nie zgodziła się z tezą Tadeusza Iwińskiego i poparła pomysł Jacka Majchrowskiego dotyczący zmiany zasad rozdysponowania tzw. janosikowego. Dodała, iż konieczność wpłacania do wspólnej kasy nadwyżki dochodów przez województwo mazowieckie powoduje tam poważne komplikacje budżetowe.
Sławomir Pietrzyk (Wiceprzewodniczący Rady Miejskiej w Krakowie, członek Stowarzyszenia)
Sławomir Pietrzyk zaproponował powołanie przez jednostki samorządu terytorialnego banku komunalnego. Takie rozwiązanie ułatwiłoby pozyskiwanie, na dogodniejszych warunkach, dodatkowych środków finansowych pochodzących z różnych form kredytowania.
Marek Belka (Prezes Narodowego Banku Polskiego, były Prezes Rady Ministrów, były Minister Finansów)
Marek Belka stwierdził, iż jeśli są odpowiednie fundusze można powołać bank komunalny, ale trzeba pamiętać, iż taka instytucja będzie podległa zasadom gry rynkowej i w związku z tym trzeba mieć świadomość podejmowanego ryzyka.
Jacek Majchrowski (Prezydent Krakowa, Prezes Stowarzyszenia)
Jacek Majchrowski zauważył, iż powołanie przez jednostki samorządu terytorialnego banku komunalnego niewiele by zmieniło, ponieważ i tak obowiązywałaby, przy wyborze partnera kredytu czy obligacji, procedura przetargowa. Nie ma gwarancji, że z takiego przetargu zwycięsko wychodziłby bank komunalny.
Adam Udziela (członek Stowarzyszenia)
Adam Udziela powrócił do pomysłu podatku katastralnego. Wprowadzenie takiego instrumentu podatkowego powinno być oparte na stawce określonej w promilach od wartości nieruchomości. Byłoby to lepszym rozwiązaniem niż obowiązujące dziś opłaty liczone od powierzchni nieruchomości.
Marek Belka (Prezes Narodowego Banku Polskiego, były Prezes Rady Ministrów, były Minister Finansów)
Marek Belka wyjaśnił, iż w przeszłości były prowadzone prace koncepcyjne nad wprowadzeniem podatku katastralnego. Zostały na samym początku wprowadzane w ślepą uliczkę dyskusji nad wysokością stopy opodatkowania. Ówcześni przedstawiciele rządu w sposób nieodpowiedzialny dywagowali nad stawką podatku, podając liczby wzięte z sufitu. Tymczasem wprowadzenie podatku katastralnego odbyłoby się z korzyścią dla jednostek samorządu terytorialnego. Z jednej strony do budżetów samorządowych wpływały kwoty podatkowe liczone od realnej wartości nieruchomości. Co do stawki podatku zgodził się z propozycją Adama Udzieli. Z drugiej strony zasady opłacania podatku katastralnego określane przez Rady Miejskie i Gminne mogłyby być polem dla lokalnych inicjatyw proinwestycyjnych. Polskie gminy miejskie i wiejskie wprowadzałyby lokalne rozwiązania dotyczące ulg dla określnych grup chcących inwestować na danym terenie.
Włodzimierz Stępień (Wiceprzewodniczący Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego, członek Zarządu Stowarzyszenia)
Włodzimierz Stępień dodał, iż ustalane lokalnie zasady opłacania podatku katastralnego powinny wprowadzać rozwiązania dotyczące czasu amortyzacji nieruchomości. Dałoby to dodatkowe możliwości pozyskiwania inwestorów.
Władysław Mańkut (radny Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego)
Władysław Mańkut powrócił do problemu tzw. janosikowego. Stwierdził, iż wszelkie zmiany w kształtowaniu tego mechanizmu finansowego muszą uwzględniać zasadę niespychania niektórych polskich regionów do grupy trzeciej prędkości rozwoju.
Poparł pomysł Jacka Majchrowskiego zmiany usytuowania ustrojowego Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego.
Franciszek Gaik (Przewodniczący Rady Nadzorczej Twigger S.A.)
Franciszek Gaik przedstawił pomysł utworzenia w jednostkach samorządu terytorialnego instytucji Funduszu Majątkowego, który by na zasadach rynkowych zarządzał majątkiem jst.
Zbigniew Podraza (Prezydent Dąbrowy Górniczej, członek Stowarzyszenia)
Zbigniew Podraza przypomniał o inicjatywie Związku Miast Polskich zgłoszenia do Sejmu RP obywatelskiego projektu ustawy, który zwiększyłby dochody jednostek samorządu terytorialnego z tytułu udziału w podatku od osób fizycznych i prawnych (tzw. PIT i CIT). Obecnie trwają prace organizacyjne nad rozpoczęciem zbiórki podpisów w tej sprawie.
Podsumowanie
Podsumowując debatę „Finanse jednostek samorządu terytorialnego – codzienność i przyszłość” należy podkreślić, iż działania podjęte w ostatnich latach przez rządy Jarosława Kaczyńskiego i Donalda Tuska spowodowały znaczne ograniczenie dochodów jednostek samorządu terytorialnego. Wprowadzona w okresie rządów PiS-u, z inicjatywy ówczesnej minister finansów Zyty Gilowskiej, likwidacja trzeciej najwyższej stawki opodatkowania dla osób wysoko zarabiających spowodowała znaczący spadek dochodów polskich samorządów. To powoduje dzisiaj znane perturbacje związane z bieżącym finansowaniem zadań wykonywanych przez gminy, powiaty i województwa. Dyskusje o ograniczaniu zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego i o zmianie sposobu kształtowania i dystrybucji tzw. janosikowego są tylko pochodną decyzji podatkowych podjętych wcześniej przez parlament. Z wypowiedzi prezesa Belki wynika też, że straty wynikłe z ograniczenia wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych zostały wyrównane zwiększonymi dochodami z tytułu VAT i akcyzy. Są to jednak dochody wyłącznie budżetu centralnego. Logicznym, więc wydaje się, aby rząd polski podzielił się tym dochodami z władzami lokalnymi, którym dodaje nowych obowiązków i jednocześnie ogranicza dochody. Realizacją tego postulatu byłoby wprowadzenie przepisów umożliwiających budżetom jednostek samorządu terytorialnego udział w dochodach państwa z podatku VAT.
Warto zwrócić uwagę na zgłoszone w dyskusji pomysły dotyczące wprowadzenia podatku katastralnego, a szczególnie kształtowania lokalnych zasad funkcjonowania tej daniny publicznej. Szczególnie ten drugi aspekt może wreszcie dać polskim gminom miejskim i wiejskim realne narzędzie kształtowania polityki proinwestycyjnej na swoim terenie.